Położenie

Najbardziej popularna jest jednak perspektywa językowa, która pozwala na dość dokładne  wytyczenie granic Kociewia. Stanisław Kujot w swojej historii Prus Królewskich wydanej tuż przed I  wojną światową pisał: „Wzdłuż lewej strony Wisły od Tczewa po parafię Jeżewo i dolną Wdą czyli  Czarnąwodą powtarzają się te same właściwości gwarowe, tylko im dalej na południe, tem mniej  wyraźne. Przytoczony tu dopiero badacz (Kazmierz Nitsch – MK) nazwał pas ten kończący się u krawędzi Lasów Kociewiem i mówi o gwarze kociewskiej. U ludności miejscowej Kociewie oznacza jednak tylko najbliższą okolicę Nowej Cerkwi pod Pelplinem, ściśle biorąc tylko parafię tamtejszą i filialną w Królówlesie”.

Badacz wymieniany przez księdza Kujot a, czyli Kazimierz Nitsch, prowadził badania na  Kociewiu w 1904 roku. Wyróżnił on Kociewie „pierwotne”, w rejonie dolnego biegu Wierzycy oraz „wielkie”, którą to nazwą objął cały obszar występowania charakterystycznego, zdecydowanie  różniącego się od sąsiednich dialektu, nazwanego przez niego kociewskim. On to podzielił też ze względów językowych Kociewie na północne, miedzy Tczewem a Skarszewami, środkowe, nad Wierzycą oraz południowe między Brdą a Wisłą.

Nazwa Kociewie dla całego tego obszaru bardzo szybko przyjęła się w literaturze i nauce jako swego rodzaju odpowiednik, dla od dawna funkcjonujących już Kaszub i Borów. Autorytet krakowskiego językoznawcy utrwalił takie rozumienie „Kociewia”, chociaż dla współczesnych jasnym było, że za Kociewiaków uważają się mieszkańcy dość ograniczonego obszaru nad dolną Wierzycą.

W ćwierć wieku po Kazimierzu Nitschu badania Zofia Stamirowska wykazały, że z nazwą tą w tym okresie utożsamiali się mieszkańcy terytorium od Starogardu po Skórcz i od Ropuch po Piaseczno, choć nadal prawdziwe Kociewie” lokalizowano tylko nad samą dolną Wierzycą. Zaś Maria Pająkowska u schyłku lat osiemdziesiątych XX wieku podkreślała, że zwłaszcza w rejonie Świecia „Nazwa Kociewie brzmi dla informatorów obco, dla niektórych wręcz niepoważnie. Oni nazywają się Pomorzakami. Ta nieświadomość przynależności do Kociewia jest niemal powszechna, nawet u ludzi wykształconych.”. Nie mniej owo ”rozszerzone” Kociewie stało się fundamentem w oparciu o który budowano i buduje się nadal kociewski regionalizm.

Kazimierz Nitsch nie był bynajmniej w dziele takiego wykreślenia kociewskich granic pierwszym, bo podobną próbę podjął tak cytowany autor Słownika Geograficznego, jak i Józef Łęgowski, który w roku 1892 pisał, że granice gwary kociewskiej rozciągają się od Kolbud do Lubania i dalej na południe do okolic Karsina. O tym jak kształtowała się granica kociewska jeszcze bardziej na południe, nie miał już pewnych informacji, o czym lojalnie uprzedził czytelników. Wzdłuż Wisły gwara kociewska rozciągała się aż do okolic Nowego, aczkolwiek i tutaj dr Nadmorski (pseudonim Józefa Łęgowskiego), nie wykluczał, że sięga jeszcze dalej na południe.

Co ciekawe Józef Łęgowski odnotował, że: „Południowo-wschodnia część powiatu Kościerskiego nie należy do Kaszub, lecz do gwary kociewskiej, chociaż w podaniach ludności tamtejszej do Kaszub ją liczą i zaręczają, że dawniej i w Skarszewach jeszcze po kaszubsku mówiono”.

Owo „rozszerzone Kociewie” zatwierdzone w nauce przez Kazimierza Nitscha i rozpoznawane kolejnymi badaniami językoznawców obecnie się opisuje w następujących granicach, wyznaczających jednocześnie zasięg dialektu kociewskiego: na północy od nadwiślańskiej wsi Czatkowy, przez Kolnik, Sobowidz, Trąbki Wielkie, Wysin, następnie skręcając biegnie ona przez Liniewo, Polaszki, Foshutę, Wieck, Konarzyny, Czarna Wodę, Szlachtę, Lińsk, Trzebieciny, Lniano, by przez Franciszkowo, Bukowiec wrócić nad Wisłę w Grucznie pod Świeciem. Zachodnią granicę wytycza natomiast Wisła. Jest to granica wyznaczająca zasięg dialektu kociewskiego. Podkreślić jednak trzeba, że opiera się ona głównie na badaniach z lat pięćdziesiątych XX wieku i należy brać pod uwagę znaczne zmiany językowe, jakie dokonały się na Pomorzu w przeciągu ostatnich sześćdziesięciu lat. Między innymi językoznawcy zwracają uwagę na wypieranie języka kaszubskiego przez dialekt kociewski. Dowodem na to zjawisko może być choćby wyżej cytowana obserwacja Józefa Łęgowskiego. Dzisiaj, w sytuacji, gdy przerwany został przekaz pokoleniowy języka kaszubskiego i większość Kaszubów wynosi z domu język polski, zaś dialekt kociewski znacznie zbliżył się do literackiej polszczyzny, ostra niegdyś dialektalna granica polsko-kaszubska uległa na pewno częściowemu zatarciu i na wielu obszarach tego pogranicza język przestał być czynnikiem odróżniającym Kaszubów od Kociewiaków.

Przy analizie geografii Kociewia należy zaznaczyć, że pozostawało ono zawsze pod ogromnym wpływem południkowego układu komunikacyjnego. To przez Kociewie biegła od zawsze najkrótsza droga z centralnej Polski do Gdańska.

Postrzegać je wtedy będziemyjako region geograficzno-etnograficzny leżący na lewym brzegu dolnej Wisły w dorzeczu czterech jej dopływów; Wdy, Mątawy, Wierzycy oraz Motławy. Jego granice były w większości dość naturalne: od wschodu Wisła, od zachodu główny kompleks Borów Tucholskich. Kociewski krajobraz tworzy Pojezierze Starogardzkie, część równiny Borów Tucholskich, Równiny Świeckiej oraz lewobrzeżna część Doliny Kwidzyńskiej, przechodzącej w Żuławy Wiślane.

Z punktu widzenia osadnictwa obszar ten dzieli się na dwie części: okolice Starogardu, Skarszew, Tczewa i Gniewa – zwarty, bezleśny obszar o starym osadnictwie oraz oddzieloną od niego kompleksem lasów, do dziś dochodzących do Wisły w rejonie Opalenia, południową, bardziej lesistą, część w okolicach Świecia i Nowego.

Najpierw decydujące znaczenie miała Wisła oraz,  mająca jeszcze tradycje z czasów bursztynowego szlaku, „via mercartorum” droga kupców, łącząca gdański port z interiorem. W XIX wieku rolę tą przejął szlak kolejowy Bydgoszcz – Gdańsk, zdublowany w okresie międzywojennym przez magistralę węglową, biegnąca wzdłuż granicy kociewsko-borowiackiej. Wraz z rozwojem transportu samochodowego dominujące znaczenie ma szosa Bydgoszcz – Świecie – Nowe – Gniew –Tczew – Gdańsk. O jej roli w gospodarce niechaj świadczy fakt, że w numeracji dróg krajowych nosiła ona (od Świecia na północ) przez dekady numer „1” (do paru lat „91”). Obecnie autostrada A-1 omija te wszystkie miejscowości, co wynika ze specyfiki drogi tej kategorii, ale pozostają one w jej bezpośrednim zasięgu. Po roku 1945 zmalało znaczenie innego szlaku tranzytowego: Królewiec – Elbląg – Tczew – Starogard – Chojnice – Wałcz – Gorzów- Berlin. Biegnąca tędy linia kolejowa z pozycji głównej magistrali Europy spadała do roli szlaku regionalnego. Natomiast od roku 1990 wzrasta znaczenie biegnącej tamtędy drogi, która

obecnie jest głównym nadbałtyckim szlakiem tranzytowym wschód – zachód łączącym Rosję Północną i kraje nadbałtyckie z Niemcami.

Na Kociewiu zlokalizowane były dwa ośrodki komturskie: w Gniewie i Świeciu oraz klika mniejszych jednostek jak wójtostwo tczewskie czy należące do komturstwa grudziądzkiego Borzechowo. Bezpośrednio na tym fundamencie powstała administracja Prus Królewskich. Interesujący nas obszar znalazł w trzech powiatach nowożytnego województwa pomorskiego: tczewskim, nowskim i świeckim, choć podział ten nie miał w życiu codziennym większego znaczenia. W 1766 roku zadekretowano powstanie powiatu skarszewskiego, lecz reforma ta nie zdołała wejść w życie z powodu rychłego wybuchu konfederacji barskiej i I rozbioru. Podkreślić jednak trzeba znikome znaczenie tego podziału w codziennym życiu. Słaba władza wykonawcza Rzeczpospolitej powodowała ze powiaty były raczej okręgami sądowo-skarbowymi niż administracyjnymi.

Okres zaborów zapoczątkował administracyjne rozbicie Kociewia widoczne do dziś. Aczkolwiek cały obszar byłego województwa pomorskiego znalazł się w prowincji Prusy Zachodnie (Westpreussen), to północne obszary znalazły się w rejencji gdańskiej, zaś południowe w kwidzyńskiej. Do rejencji gdańskiej przynależały powiaty tczewski oraz starogardzki, zaś do Kwidzyna powiat świecki. W okresie II Rzeczpospolitej utworzono dodatkowo powiat gniewski, włączony jednak później do powiatu tczewskiego. Wszystkie cztery znalazły się za to w jednym województwie pomorskim. Po II wojnie światowej znów obszar Kociewia podzielono. Na północy Kociewia powrócono do powiatów starogardzkiego i tczewskiego, włączając je do województwa gdańskiego, natomiast powiat świecki pozostał w województwie pomorskim – później nazwanym bydgoskim.